Μοζάραβες

(αραβ. μουστά’ριμπα = εξαραβισμένοι). Όρος με τον οποίο συνηθίζεται να χαρακτηρίζονται οι χριστιανοί υπήκοοι των Αράβων της Ιβηρικής χερσονήσου. Πριν από τη μουσουλμανική εισβολή (8ος αι.), ο κελτο-ιβηρικός πληθυσμός είχε διατελέσει υπό την κυριαρχία πολλών λαών (Καρχηδονίων, Ρωμαίων, Γότθων) και δεν είχε αποκτήσει ποτέ μια δική του πολιτική, θρησκευτική και πολιτιστική φυσιογνωμία εθνικού χαρακτήρα. Κατά τη μουσουλμανική εισβολή δεν πρόβαλε καμιά αντίσταση και όταν οι μουσουλμάνοι της δυναστείας των Ομμεϋαδών ίδρυσαν το ανεξάρτητο εμιράτο της Κορδούης (735) παραχώρησαν στον τοπικό πληθυσμό ελευθερία οργάνωσης και λατρείας, όπως άλλωστε και στα άλλα κράτη που βρίσκονταν κάτω από την αραβική κυριαρχία. Οι μουσουλμάνοι όμως εκδήλωναν περισσότερο σεβασμό και παραχωρούσαν μεγαλύτερη ελευθερία σ’ αυτούς που δήλωναν ότι ήταν «χριστιανοί» (πρέπει να έχουμε υπόψη ότι το 589 ο Γότθος βασιλιάς Ρεκαρέδος είχε επιβάλει τον καθολικισμό ως θρησκεία του κράτους) παρά σ’ εκείνους που προσχωρούσαν στον ισλαμισμό (τους λεγόμενους muladies). Οι χριστιανοί είχαν έτσι τη δυνατότητα να δημιουργούν ακμάζουσες κοινότητες με δικούς τους ναούς, μοναστήρια κλπ., δικό τους υπεύθυνο ηγέτη, φοροεισπράκτορα και δικαστή, ο οποίος, κάτω από την επίβλεψη της αραβικής διοίκησης, εφάρμοζε τη γοτθική νομοθεσία. Αντίθετα, οι muladies έχαναν τα αγαθά τους, ήταν περιφρονημένοι και υπόκεινταν σε αντίποινα. Μια τόσο διαφορετική μεταχείριση περιόρισε σημαντικά τη μαζική προσχώρηση στον ισλαμισμό. Στην αρχή οι διωγμοί εναντίον των Μ. συνέπιπταν σχεδόν πάντοτε με επεμβάσεις ξένων, τις οποίες προκαλούσε η παπωσύνη, θέλοντας να συντρίψει την ενιαία αυτή κοινότητα, που βρισκόταν στον δρόμο της ανάπτυξης. Λίγες γενιές μετά την κατάκτηση, στη μουσουλμανική Ισπανία υπήρχε περισσότερο ισπανικό αίμα παρά αραβικό. Εφόσον δεν απαγορεύονταν πια οι μεικτοί γάμοι, οι μουσουλμάνοι είχαν ενωθεί με τους ντόπιους και οι ίδιοι οι αρχηγοί είχαν δεχτεί για συζύγους τις κόρες των βασιλιάδων της «Ανακατάκτησης», που προσφέρονταν ως αντάλλαγμα άλλων παραχωρήσεων. Πολύ συχνά στις θρησκευτικές δοξασίες επικρατούσαν πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα· τον 9o αι. ο Όμαρ Μπεν Χαφσούν, επειδή δεν κατόρθωσε να αφαιρέσει την εξουσία από τον τότε εμίρη Μοχάμετ A’, προσχώρησε στον καθολικισμό για να συνεχίσει τον αγώνα ως αρχηγός των «χριστιανών Μ.» του Μπομπάστρο. Την ίδια εποχή πολλοί πλούσιοι χριστιανοί του Βορρά άρχισαν να μετακινούνται στην Ανδαλουσία, τραβηγμένοι από τον πλούτο της Κορδούης και από το πολύ πιο προηγμένο οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς σε σχέση με το καθεστώς των εξαιρετικά φτωχών περιοχών που βρίσκονταν κάτω από την κυριαρχία των βασιλιάδων της «Ανακατάκτησης». Το χαλιφάτο της Κορδούης γνώρισε τη μεγαλύτερη λαμπρότητά του μεταξύ του 9ου και 10ου αι.: οι Μαυριτανοί εκμεταλλεύονταν με σύνεση τη γεωργική παραγωγή της περιοχής και, μαζί με τους Εβραίους, ανάπτυξαν το εμπόριο και τις επιστήμες. Η ιβηρο-μουσουλμανική κοινότητα άρχισε να διασπάται στις αρχές του 12ου αι., εξαιτίας της αποφασιστικής επέμβασης των Φράγκων και της Εκκλησίας της Ρώμης, η οποία προκάλεσε την εισβολή νέων μουσουλμανικών αιρέσεων - των Αλμοραβιδών (1090) και των Αλμοαδών (1146) - ανδρείων υπερασπιστών της ισλαμικής αυτοκρατορίας. Από την περίοδο αυτή φαίνεται ότι αρχίζει η έξοδος των εξαραβισμένων χριστιανών προς τα βόρεια της χερσονήσου, που βρισκόταν στον δρόμο της ανάπτυξης και της εξέλιξης. Στις διάφορες μορφές διγλωσσίας πρέπει να αναζητηθεί μια από τις πιο πειστικές αποδείξεις της ειρηνικής συνύπαρξης των Αράβων και των ντόπιων πληθυσμών: στα πιο χαμηλά κοινωνικά στρώματα μιλιόταν η cordoves, ρομανική γλώσσα, ισχυρά επηρεασμένη από τη λατινική με υιοθέτηση αραβικών λέξεων· στους καλλιεργημένους κύκλους προτιμούσαν την αραβική από τη λατινική, ενώ οι μουσουλμάνοι δεν απαξιούσαν να χρησιμοποιούν την αρχέγονη ρομανική γλώσσα. Φανερό δείγμα αυτής της αμοιβαίας επίδρασης στον φιλολογικό τομέα είναι οι λεγόμενες μοζαραβικές «Karge»του 10ου και 11ου αι., ένα είδος επωδών στα ανώνυμα αραβικά και εβραϊκά μουασάχα, ερωτικά ποιήματα, γραμμένα σε μια αρχέγονη ρομανική γλώσσα με εβραϊκούς χαρακτήρες. Οι «Karge» αυτές, που εμφανίστηκαν στις αρχές της καστιλλιάνικης (ισπανικής) λογοτεχνίας, άσκησαν επίδραση στη μεταγενέστερη αραβική ποίηση καθώς και στην ισπανική λαϊκή ποίηση. Η λεγόμενη μοζαραβική θρησκευτική τέχνη διατηρεί τις βισιγοτθικές παραδόσεις με κάποια αραβοανατολική επίδραση, βυζαντινής συχνά προέλευσης. Τα μνημεία που παρουσιάζουν το μείγμα αυτό των ρυθμών είναι οι ναοί του Μπομπάστρο και Μέλκε, των Αγίων Μιλιάν ντε λα Κογκόλια, Μπαουντίλιο ντε Μπερλάνγκα, Μιγκέλ ντελ Εσκαλάδα, Σαντιάγο ντε Πενιάλμπα, Τομάς ντε λας Όλιας και Θεμπριάν ντε Μαθότε. Όλα σχεδόν τα έργα αυτά χρονολογούνται από τον 11o και 12o αι. Η λεγόμενη βησιγοτθική ή μοζαραβική εκκλησιαστική λειτουργία, βυζαντινού τύπου, υιοθετήθηκε στη Γαλατία και τον 7o αι. απλώθηκε στην Ιβηρική χερσόνησο, στο βόρειο τμήμα της Ιταλικής χερσονήσου και στα Βρετανικά νησιά. Στην Ιβηρική χερσόνησο διατηρήθηκε και κάτω από την αραβική κυριαρχία μέχρις ότου ο πάπας Γρηγόριος ο Μέγας διέταξε την αντικατάστασή της από το ρωμαϊκό τελετουργικό. Η χρησιμοποίηση της αραβικής στο λειτουργικό μέλος της νότιας μουσουλμανικής Ισπανίας αποτελούσε κυρίως εφαρμογή του βυζαντινού τελετουργικού, που απαιτούσε τη χρησιμοποίηση της τοπικής γλώσσας. «Το γράμμα άλφα με τον Χριστό στον θρόνο και μορφές ιερών συγγραφέων», μοζαραβική μικρογραφία (Αρχεία του καθεδρικού ναού, Χερόνα).

* * *

οι

Ισπανοί χριστιανοί που ζούσαν υπό τη μουσουλμανική κυριαρχία και οι οποίοι, χωρίς να ασπαστούν τον ισλαμισμό, υιοθέτησαν την αραβική γλώσσα και τον αραβικό πολιτισμό.

[ΕΤΥΜΟΛ. < ισπ. mozarabe < αραβ. Μusta'rib].